Kastamonu Ýli Pýnarbaþý Ýlçesi Sümenler Köyü yakýnlarýnda bulunan Eski Cami (Cuma Camisi, Sümenler Köyü Camisi) kökeni fetih, iskan, Türkleþme ve Ýslamlaþma yýllarýna kadar dayanan eski bir geleneðin Kuzeybatý Anadolu bölgesindeki son temsilcilerinden birisidir.

Çandý tipindeki ahþap yýðma yapýlar bir zamanlar Anadolu?nun tüm ormanlýk alanlarýnda yer alan, bu bölgelerin karakteristik yapýlarýydý. Bu teknik ve malzeme yalnýzca ev, ambar, konut, samanlýk gibi yapýlarda deðil ibadete yönelik yapýlarýn inþasýnda da kullanýlmaktaydý. Ekrem Hakký Ayverdi Osmanlý Mimarisine yönelik çalýþmasýnda, araþtýrma bölgesi içerisinde yer alan (Erken Osmanlý topraklarý) bu türden bazý yapýlarý tespit edip yayýnlamýþ ve bu geleneðin ve bu camilerin ilk yapým tarihlerinin Orhan Gazi dönemine kadar inmesi gerektiði ve bu yapýlarýn divan[i] adý verilen idari birimlerin ortak ibadet alaný olduðu yorumunu yapmýþtýr[ii].

Kastamonu 2001 yýlý içerisinde Folklor Araþtýrmacýlarý Vakfýnýn organize ettiði bir araþtýrma düzenlenmiþ, bu araþtýrma kapsamýnda Pýnarbaþý Ýlçesi sýnýrlarý içerisinde yer alan (Küre Daðlarý Milli Parký) dað köylerinin geleneksel mimarisini ele alan bir çalýþma gerçekleþtirilmiþtir. Araþtýrma sýrasýnda yazýmýzýn esas konusunu teþkil eden ve literatürde yer almayan bu ahþap cami de incelenmiþtir.



Yerleþme ve Doku :

Araþtýrma alaný içerisinde inceleme yapýlan dað köyleri -engebeli ve dalgalý bir arazi üzerinde kurulmuþ olmalarý nedeniyle- spontane yani kendiliðinden, tesadüfi olarak oluþan ve geliþen bir doku sözkonusudur. Bölgenin topografik özellikleri düzenli yerleþmeye elveriþli deðildir. Köy ve bu köyleri oluþturan mahalleler eðimli sýrt ve vadilerin kestiði parçalý ve daðlýk bir arazi üzerinde kuruludur. Vadilerin nispeten daha düz alçak tabanlarý özellikle yaðýþlý mevsimlerde sýk sýk yaþanan taþkýnlar nedeniyle yerleþim yeri olarak kullanýlmamýþtýr. Yerleþim yeri olarak yükseklerin seçilmesi halk tarafýndan kendilerini daha güvende hissetmeleri ile -tabi ki atalarý için- izah edilmektedir. Arazinin yerleþmeye müsait bölgelerinde kurulan köyler kendi içlerinde bir bütünlük göstermezler ve fiziki olarak birbirlerinden ayrý mahallelerden oluþur. Örneðin Sümenler köyü Merkez (Sümenler), Cebeci, Ýmam, Kayadibi, Gölyaný, Oruç, Kýrtýoðlu, Gazla ve Hacýoðlu mahallelerinden müteþekkildir. Ayrý bir köy görünümündeki bu mahallelerde yaþayan halk genellikle birbirleri ile akrabalýk iliþkisi içerisindedir. Evler arazi üzerine rast gele serpiþtirilmiþtir; gene de uygun zemin arama, heyelan tehdidi, akrabalýk iliþkileri ve tarlayý denetim altýnda tutma arzusu gibi kaygýlar bu serpiþtirmeyi kýsmen de olsa yönlendirmiþtir. Bazý yerlerde ise birkaç evlik gruplar söz konusudur.

Köyler ve mahalleler arasýndaki sosyal ve iktisadi iliþkiler Cuma camileri vasýtasýyla kurulmaya çalýþýlmýþtýr. Örneðin Ayah(k)na olarak tanýmlanan Sümenler - Yamanlar - Uzla köyleri böyle bir iliþki içerisindedir. Bu köylerde yaþayan halk, en azýndan erkek nüfus, özel günlerde (Cuma, Bayram) bir araya gelebilmiþlerdir.



Cuma Camisi / Eski Cami :

Kanlýçay adý verilen bir akarsu kenarýnda düzlük bir alanda yer alan ve bu akarsuyun sýk sýk taþmasýna raðmen bu taþkýnlardan hiçbir þekilde etkilenmediði rivayet edilen Eski cami; Sümenler, Yamanlar ve Uzla köylerinin ortak malý olan ahþap bir yapýdýr. Ýç mekanda bulunan ve ahþap üzerine boya ile kaleme alýnan kitabesine göre Hicri 1253/Miladi 1837 yýlýnda inþa edilmiþtir. Kim tarafýndan inþa ettirildiði ve ustasý belli deðildir. Köylülerin ortak çaba ve katkýlarýyla zaman zaman onarýlarak bugüne kadar yaþatýlmýþtýr. Halen iyi durumda olan ancak ibadete kapalý tutulan cami en son onarýmýný 1960? lý yýllarda geçirmiþtir. Bu onarým sýrasýnda çatýdaki bedavra örtü kaldýrýlarak yerine çay kenarýnda kurulan kiremit ocaðýnda üretilen oluklu kiremitler döþenmiþtir.

Halktan alýnan bilgiye göre çeyrek yüzyýl öncesine kadar bölgedeki köylerde cami bulunmadýðý, vakit namazlarýnýn köyodalarýnda, Cuma ve bayram namazlarýnýn ise Cuma camilerinde kýlýndýðý anlaþýlmaktadýr. Bu camiler birkaç köy için merkezi bir yerde inþa edilen ve köylerin ortak kullanýmýna sunulan yapýlardýr.

Plan açýsýndan yapýnýn orijinal bir durumu gözlemlenmemiþtir. Uygulanan yapým tekniðinin de zorunlu kýldýðý bir plan þemasý bulunmaktadýr. Cami kuzey-güney doðrultusunda boylamasýna dikdörtgen planlý harim ve onun kuzeyindeki giriþ mekanýndan müteþekkildir. Kuzey cepheye yapýþýk bu giriþ mekaný çift yöne eðimli kýrma çatý ile örtülü kare planlý bir eklentidir. Gene kuzey cephede gövdesi ve külahý sacdan imal edilen bir minare yer alýr. Esas cami yapýsýnýn örtüsü dört yöne eðimli kýrma çatýdýr ve oluklu kiremitle kaplýdýr. Harimin kuzey, doðu ve batý cephelerinde ahþap sütunlarla desteklenen ve bir galeriyi andýran revaklar mevcuttur. Yapýnýn güney duvarýnda mihrap niþi ve minber yer alýr.

Cami Anadolu? da ormanlýk alanlarda sýk sýk rastladýðýmýz bir üslupta yani çandý tipindedir. Hatýl adý verilen ahþap elemanlar üstüste yerleþtirilmiþ, köþelerdeki yarým kertmelerle dýþ duvarlar oluþturulmuþtur. Kullanýlan bu teknik görünüþte çok basitse de aslýnda kullanýþlý, pratik ve saðlamdýr. Yapýda temel olarak iri taþlar kullanýlmýþtýr.

Bugün bölgede neredeyse her köyde ve her mahallede cami inþa edilmiþ olmasý nedeniyle yapý iþlevini kaybetmiþtir ve artýk kullanýlmamaktadýr. Bölgenin yakýn geçmiþi ile ilgili yapýlan betimlemelerden Cuma ve bayram vakitlerinde bu ve diðer Cuma camilerinin etrafýnda panayýrý andýran pazarlar kurulduðu ve bu özel günlerde canlý bir ticaret ortamýnýn varolduðu anlaþýlmaktadýr.



Yapý Ýle Ýlgili Söylenceler :

Söylenceye göre yýllar önce Sümenler Köyü civarýnda yaþayan yaþlý ve fakir bir kadýn iki tane cami inþa ettirmeye baþlar. Camilerden bir tanesi tamamlanýr. Ancak bu kadar fakir bir kadýnýn camileri inþa ettirebilecek parayý nereden bulabildiðini merak eden köylüler onu takip etmeye baþlarlar. Sonunda köylüler kadýnýn her sabah ormandan gelen vahþi geyikleri saðarak elde ettiði sütü sattýðýný ve camilerin yapýmý için gerekli parayý bu yolla kazandýðýný görürler ve onun bir evliya olduðunu anlarlar. Tüm evliya hikayelerinde olduðu gibi bu kadýnýn da kimliði ve kerameti ortaya çýktýðý için sýrra kadem basar ve bu nedenle inþa edilmekte olan caminin çatýsý yarým kalýr. Yarým kalan cami daha sonra köylüler tarafýndan imece usulu ile tamamlanýr.

Gene halk arasýnda anlatýlan bir baþka söylenceye göre, sonbahar ve ilkbahar mevsimlerinde sýký sýk yataðýndan taþan ve su baskýnlarýna neden olan Kanlýçay, ne kadar taþarsa taþsýn derenin hemen yanýna inþa edilmiþ olan bu cami su baskýnlarýndan etkilenmemektedir.



Ýnþaat Tekniði :

Cuma Camisi ahþap yýðma tekniðiyle inþa edilmiþtir. Bu teknik ormanlýk bir alan olan Kuzeybatý Anadolu bölgesinin karakteristik ve en eski yapý tekniðidir. XVIII. Yüzyýlda Ulus? lu Ýbrahim Hamdi Efendi araþtýrma bölgemize çok yakýn bir mahal olan Ulus? ta (Bartýn) gördüðü ahþap bir camiyi þöyle tasvir etmektedir: ? Bu cami tuhaf bir þekilde ve ahþaptan yapýlmýþtýr. Duvarlarýný birbiri üzerine konulmuþ ve baþlarý birbirine çatýlmýþ aðaç kiriþler teþkil eder.....Bu kadar büyük bir binada tuhaftýr bir tek demir çivi ve demire mütealik küçük bir þey dahi yoktur, hepsi de aðaç çivilerle tutturulmuþtur. Bu caminin Osmanlýlar devrinden birkaç yüzyýl senelik bir cami olduðu muhakkaktýr ?[iii].

Yýðma tekniðinde yapý ahþap hatýllarýn veya kabaca düzeltilmiþ kütüklerin köþelerde açýlan ve boðaz adý verilen kertikler vasýtasýyla birbiri üzerine bindirilmesiyle oluþturulur. Ayrýca bu hatýllar sübek adý verilen aðaç çivilerle desteklenmektedir. Yörede bulunan yapý ustalarýndan derlenen ve cami ve caminin inþa tekniðiyle ilintili bazý yerel terimler þunlardýr:

Battal Aðaç: Ýnþaat iþlerinde kullanýlan büyük ve iþlenmemiþ aðaç, tomruk.

Battal Taþ/Koca Taþ: Temelde çatmalarýn altýna ya da dikmelerin altýna gelecek þekilde yerleþtirilen büyük ( birkaç yüz kg aðýrlýðýnda) temel taþý.

Bedavra : Çam, kestane veya köknar aðaçlarýnýn balta ile yarýlmasý yöntemiyle elde edilen ahþap elemanlarýn çatý üzerine kaplanmasýyla gerçekleþtirilen örtü. Kalýnlýðý 1 cm, geniþliði 3-4 cm, uzunluðu ise 50 cm olanlara yarma, kalýnlýðý 2-3 cm, geniþliði 15-20 cm, uzunluðu ise 3-5 m. olanlara ise tahta adý verilir.

Belleme: Odalarýn altýnda dökmeden büyük taþýyýcý kiriþ. Sayýsý evin büyüklüðüne göre 3 ile dört arasýnda deðiþir. 30x20cm. ebatlarýndadýr.

Çandu: Kabaca yonulmuþ tomruklarýn köþelerdeki yarým boðazlar vasýtasýyla üst üste oturtulmasý yöntemiyle oluþturulan yýðma yapý. Ayrýca yapýlarýn köþelerinde yer alan geçmeler de bu isimle bilinir.

Çatma: Ahþap yýðma yapý ve bu yapýnýn köþelerindeki geçmelerin bütününe verilen ad (Çatma baþý, çatma dibi).

Çýrpmak: Ahþap elemanlarý kesime uygun þekilde iþaretlemek.

Dökme/Atma: Zemin katla birinci kat arasýna 1 metre arayla atýlan, dökülen, taþýyýcý aðaç kiriþler. 15-20 cm çapýndadýr.

Hatýl: Ahþap yýðma yapýlarda duvarlarý oluþturan dikdörtgen kesitli ahþap elemanlar. Kýsa kenarý zemin katta 6-8 cm, üst katta 4-5 cm,uzun kenarý 25-30cm, uzunluðu 4-5 metredir.

Kara Duvar/Kara Yapý/Kara Bina/ Kasnak Yapý: Ahþap yýðma tekniðiyle ?tomruklarla veya hatýllarla- inþa edilmiþ her tür mimari eser. Bu tip yapýlarý inþa edebilecek kabiliyet ve bilgiye sahip kiþiler kara yapý ustasý olarak adlandýrýlýr.

Sübek/Kavile/Darak: Genellikle kullanýlan hatýlla ayný tür aðaçtan ya da yalnýzca kiren (kýzýlcýk) aðacýndan imal edilen 15-20 cm. boyunda 2x2 cm. ebadýnda kare kesitli aðaç çivi. Hatýllarýn birbirine tutturulmasý iþlevini yerine getirir.

Gene yapý ustalarýndan alýnan bilgiye göre geçmiþte bu tür yapýlarýn inþa edilmesinde kullanýlan aletler ise aþaðýda belirtilmiþtir.

Ayak Keseri: Bir cins büyük keser.

Balta: Aðaçtan bir sap ve madeni bir aðýzdan oluþan kesici alet.

Balyoz: Temel kazýklarýnýn çakýlmasý sýrasýnda veya aðaç çivilerin ve kertmelerin yerine yerleþtirilmesi sýrasýnda ahþap bir altlýkla birlikte kullanýlan demir alet.

Çýrpý Boyasý: Doðal kýrmýzý topraktan ya da kiremit tozundan elde edilen boya.

Çýrpý Ýpi: Yünün eðrilmesi ile elde edilen ince sicim.

Çýrpý Çanaðý: Çýrpý ipinin ve boyasýnýn muhafaza edildiði ahþap kap. 20x20 cm. ebadýnda, dört gözlü bir kaptýr. Gözlere su, boya, sünger ve çýrpý ipi yerleþtirilir.

Gönye Demiri: Yapýlarýn ve yapýda kullanýlan malzemenin dikliðinin kontrolünü saðlamakta kullanýlan demir ya da ahþap alet.

Ýð Demiri: Kertiklerin açýlmasý sýrasýnda kullanýlan kesici alet.

Kalem:Bu tabir bildiðimiz kurþun kalemin yaný sýra oyma ve delik açma iþlerinde kullanýlan madeni bir alet için de kullanýlmaktadýr.

Kara Burgu: Aðaç çivilerin yerleþtirileceði delikleri açmak amacýyla kullanýlan delici alet.

Kara Hýzar/Býçký: Ýki kiþi tarafýndan kullanýlan büyük testere.

Keser: Keskin aðzý ile aðaç yonulan madeni alet.

Kýndap: Ölçü almak için kullanýlan uzun sicim.

Küþtüre: Küstere. Bir cins uzun rende.

Niþangah: Mehengir, niþangir ya da niþangeç olarak tanýnan lamba açýlmasý sýrasýnda hatýlýn kenarýna düz çizgi çekmek amacýyla kullanýlan alet.

Palanya: Planya. Tesviye iþlemlerinde kullanýlan uzun rende.

Rende: Ahþap elemanlarýn düzgün olmayan yüzeylerini düzeltmek amacýyla kullanýlan alet.

Salma Taþ/Savul Taþý/Savul Demiri/Þakül: Düþey bir aðýrlýk -kurþun- ve ipten oluþan binanýn dikliðini kontrol etmek amacýyla yararlanýlan alet. Ýp zaman zaman ölçü almak için de kullanýlmýþtýr.

Terazi: Mimari yapýlarýn dikliðini saðlamakta kullanýlan alet. Bugün kullanýlan su terazilerinin bölgeye giriþinden önce dað köylerinde þöyle bir sistem kullanýlmýþtýr: Aðaç kesilip kabaca yonulur, bir kenarýndan bir metre kadar bölümü düzeltilir. Buraya bir parça su dökülür su tam ortada sabitlenene kadar aðacýn yüzeyi düzeltilir.

Testere: Ahþabý kesmek amacýyla kullanýlan bir kenarý diþli madeni alet.

Tokmak: Aðaç çivilerin yerine oturtulmasý ve hatýl uçlarýnda boðaz açýlmasý sýrasýnda kullanýlan ahþaptan iri çekiç.

Kaynaklar :

Ekrem Hakký AYVERDÝ, Osmanlý Mimarisinin Ýlk Devri, Baha Matbaasý, Ýstanbul 1966

Selahattin ÇÝLSÜLEYMANOÐLU(Hazýrlayan), Bartýn Halk Kültürü, TTK Yayýnlarý, Ankara 1996

Yücel ÖZKAYA, ? 18. Yüzyýlýn Ortalarýnda Kastamonu Sancaðý ?, 1. Kastamonu Kültür Sempozyumu Bildirileri, Kastamonu 2001

Kaynak Kiþiler :

Habibe BAÐCI, 1933, Sümenler, Okur-yazar deðil, Ev Hanýmý

Recep BAL, 1947, Sümenler, Ýlkokul, Çiftçi

Sefer BAL, 1944, Sümenler, Okur-yazar, Çiftçi

Recep DAÐCI, 1935, Sümenler, Okur-yazar, Çiftçi-Sümenler Köyü Muhtarý

Emine DEMÝR, 1916, Sümenler, Okur-yazar deðil, Ev Hanýmý

Esma KIRTI, 1926, Sümenler, Okur-yazar deðil, Ev hanýmý

Safiye KIRTI, 1931, Sümenler, Okur-yazar deðil, Ev hanýmý

Ali SUBAÞI, 1941, Sümenler, Ýlkokul, Çiftçi

Mustafa SUBAÞI, 1937, Sümenler, Okur-yazar deðil, Çiftçi

Nazif SUBAÞI, 1937, Sümenler, Okur-yazar deðil, Karayapý Ustasý

Þaban SUBAÞI, 1933, Sümenler, Okur-yazar, Karayapý Ustasý-Marangoz

Þerife SUBAÞI, 1934, Sümenler, Okur-yazar deðil, Ev hanýmý

Huriye SUBAÞI, 1923, Sümenler, Okur-yazar deðil, Ev hanýmý

Halime SUBAÞI, 1939, Sümenler, Okur-yazar deðil, Ev Hanýmý

Hasan ÞÝMÞÝR, 1946, Sümenler, Ýlkokul, Usta

Murat ÞÝMÞÝR, 1939, Sümenler, Okur-yazar, Karayapý Ustasý

Sabri ÞÝMÞÝR, 1938, Sümenler, Okur-yazar deðil, Çiftçi

Ayþe YAÐCI, 1933, Sümenler, Okur-yazar deðil, Ev Kadýný

Dipnotlar :

* Kültür ve Turizm Bakanlýðý Folklor Araþtýrmacýsý (Sanat Tarihçi)

[i] Divan: Kuzey Anadolu?nun batý ve orta kesimlerinde sayýsý belirlenmemiþ olup coðrafi bir bütünlük gösteren birkaç köy ve mahallenin oluþturduðu yönetsel birim.

[ii] Ekrem Hakký Ayverdi, Osmanlý Mimarisinin Ýlk Devri, Baha Matbaasý, Ýstanbul 1966, sf.120 vd.

[iii] Selahattin ÇÝLSÜLEYMANOÐLU(Hazýrlayan), Bartýn Halk Kültürü, Ankara 1996, s.33.